حق انتفاع عبارت است از بهره بردن از عین مال یا منافع آن که به دیگری تعلق دارد. در تعریف حقوق مدنی به حقی گفته می‌شود که به موجب آن، فرد می‌تواند از عین مالی که برای دیگری است یا مالکیت مشخصی ندارد، استفاده کند. در انتفاع، شخص صاحب مال نمی‌شود و منافع آن نیز متعلق به شخص دیگری است و فرد منتفع تنها می‌تواند از آن استفاده و بهره‌برداری کند. هر مالکی حق استفاده از مال خود را دارد، مگر اینکه طبق قانون از آن منع و انتفاع آن به دیگری داده شده باشد. چنانچه منع قانونی وجود نداشته باشد، شخص می‌تواند مال خود را بفروشد، وقف کند، رهن دهد یا به هر نحو که دوست دارد از آن بهره ببرد. همچنین می‌تواند مال خود را به دیگری هبه کند و بدون عوض، مال خود را به دیگری بدهد. اما چه چیزی حق بهره برداری را از او می‌گیرد؟
حق انتفاع به چه معناست؟
طبق ماده 29 قانون مدنی افراد، به سه حالت انتفاع، مالکیت و حق ارتفاق از ملک غیر بهره می‌برند. ماده 40 قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اینگونه بیان داشته است که ” انتفاع، عبارت است از حقی که به موجب آن، شخص می‌تواند از مالی که عین آن به دیگری تعلق دارد، یا مالک خاصی ندارد، بهره برداری کند.” مانند اینکه شخصی به همکار نیازمند خود اجازه دهد برای مدتی نامعلوم در ملک او ساکن شود و از منافع آن استفاده کند.
در این مورد، همکار، تنها حق بهره برداری و انتفاع از ملک را دارد و مالکیتی برای او ایجاد نمی‌شود. به همین دلیل فرد مذکور، حق واگذاری ملک همکار خود را به شخص دیگری ندارد. همچنین هر زمان مالک اراده کند باید ملک را تخلیه کرده و به او پس دهد. در این حق، دو طرف، وجود دارند. یک طرف که صاحب مال است و دیگری که به‌عنوان منتفع حق بهره برداری از مال مورد نظر را دارد و مسئولیت‌هایی را در قبال انتفاع می‌پذیرد.
انواع حق انتفاع
در این مورد در فصل دوم قانون مدنی توضیح مفصلی داده شده است و مواد 40 تا 54 این قانون را شامل می‌شود. انواع حق انتفاع در ماده 41 تا 44 مورد صحبت قرار گرفته و اینگونه شرح داده شده است:
حق انتفاع سکنی
چنانچه فرد، تنها اجازه سکونت در ملکی را داشته باشد و نتواند آن را به دیگری اجاره دهد یا واگذار کند، انتفاع سکنی خوانده می‌شود که می‌تواند عمری و رقبی باشد.
حق انتفاع عمری
در مواردی که مالک به موجب یک قرارداد، حق بهره برداری مالی را به مدت عمر خود، عمر شخص ثالث، یا زمان حیات شخص منتفع به دیگری دهد، حق انتفاع عمری خوانده می‌شود. برای مثال به برادر خود اجازه می‌دهد تا زمانی که در قید حیات است از محصولات باغ او به نفع خویش استفاده کند. یا شرط می‌کند تا پایان عمر بردار یا حتی فرزند مالک، حق بهره‌برداری در اختیار بردار او قرار داشته باشد.
حق انتفاع رقبی
حقی است که از طرف مالک برای مدت معینی به شخصی داده می‌شود. مثلا مالک به مدت سه سال اجازه بهره برداری از اتوبوس خود را به پسرش می‌دهد.
حق موبد
حق انتفاع موبد یعنی حق بهره برداری برای تمام عمر و الی الابد تعیین می‌شود و حتی با فوت کردن مالک یا منتفع، حق بهره برداری از بین نمی‌رود. وراث مالک لازم است که عقد را رعایت کرده و انتفاع از مال موردنظر را به وراث منتفع بسپارد. در این عقد، رجوع یا برهم زدن عقد وجود ندارد و حقی همیشگی است که بدون اینکه منتفع مالی را خریده باشد، برای همیشه، خود و نوادگان می‌توانند از مال موردنظر بهره ببرند.
حبس مطلق
چنانچه برای حق انتفاع، مهلتی تعیین و زمانی مقرر نشده باشد، حبس مطلق خوانده می‌شود. یعنی شخص منتفع می‌تواند تا زمان فوت مالک از مال استفاده کند. برخلاف چهار قسم پیشین که طرفین نمی‌توانند پیش از منقضی شدن عقد، آن را باطل کنند، در حبس مطلق، مالک هر زمان که بخواهد می‌تواند به مال خود اعراض یا رجوع کند و عقد را برهم زند. درواقع ذات عقد حبس مطلق، جایز است.
مدت زمان حق انتفاع چقدر است؟
طبق قانون، حق بهره برداری از مال چنانچه برای مدت معینی، مشخص نشده باشد، تا پایان عمر مالک است. مگر اینکه مالک پیش از اتمام عمرش، به مال خود رجوع کرده باشد.
تکالیف منتفع پس از عقد قرارداد
در ماده 48 قانون مدنی ذکر شده که شخصی که مالی در اختیار او قرار داده شده باید تعهد دهد که از مال سواستفاده نکرده و در نگهداری از آن کوتاهی نمی‌کند. همچنین در ماده 49 قانون اشاره شده که هزینه نگهداری مال، بر عهده منتفع نیست مگر اینکه بر این موضوع شرط شده باشد. در ماده 50 قانون مدنی نیز به خسارات وارد شده بر مال اشاره شده است.
با این تعریف که چنانچه مال موردنظر در اثر کوتاهی منتفع، دچار آسیب یا تخریب نشده باشد، منتفع مسئولیتی در قبال آن ندارد. برای مثال اگر فردی اجازه بهره برداری از ملکی را به بردارش بسپارد و در این زمان، سیل، زلزله، طوفان و امثال آن رخ دهد و به موجب آن، ملک نابود شده یا آسیب ببیند، منتفع مسئولیتی در قبال این بلایای طبیعی ندارد.
چنانچه مالک معیاری را در قرارداد مشخص کرده باشد، منتفع نباید در این مدت، مصرف مال را تغییر دهد. مثلا اگر باغی که به او سپرده شده، باغ پرتقال باشد و حق برداشت از درخت‌های پرتقال را داشته باشد، اجازه ندارد، در باغ، درخت سیب کاشته و از منافع مال نیز بهره ببرد.
همچنین در ماده 52 قانون اشاره شده که منتفع در دو صورت ضامن جبران ضرر مالک خواهد بود: 1- چنانچه شروط ذکر شده را رعایت نکند. 2- در صورتی‌که از مالی که حق انتفاع آن را دارد، سو استفاده کند. برای مثال آن را به دیگری اجاره دهد.
چه مواردی باعث زایل شدن حقوق انتفاع می‌شود؟
طبق ماده 53 قانون مدنی چنانچه مالک، مال خود را به دیگری بفروشد یا به هر نوعی انتقال دهد و مالک جدید از منتفع بودن مال بی‌خبر باشد یعنی نداند که فرد دیگری اجازه استفاده از منافع مال را دارد، حق فسخ معامله را خواهد شد. لازم به ذکر است که در این معامله، حق انتفاع فسخ نمی‌شود و به قوت خود باقی است. اما در موارد زیر حق بهره برداری زایل خواهد شد:
انقضای زمان عقد انتفاع با فوت شخصی که حق انتفاع به او داده شده یا انقراض طبقات موقوف علیهم.
از بین رفتن مالی که بر آن انتفاع صورت گرفته است. اما چنانچه تنها بخشی از مال آسیب ببیند، حق منتفع نسبت به قسمت دیگر بر قوت خود پا برجا است.
همچنین در شرایطی که به حکم قانون، ملک از مالکیت مالک خارج شود، مثلا ملک در شرایط اثبات مالکیت اراضی ملی قرار داشته باشد یا به هر دلیلی مانند بدهی، مالکیت آن گرفته شود.
چنانچه منتفع به هر دلیلی از حق خود بگذرد و آن را چه به‌صورت بیان اراده مستقیم و چه قرارداد، اسقاط کند.
در صورتی‌که در قرارداد، مدتی برای حق فسخ در نظر گرفته شده باشد و مالک نیز از آن بهره ببرد.
اگر 10 سال از قرارداد گذشته باشد و منتفع نتواند از حق انتفاع خود استفاده کند، دیگر نمی‌تواند ادعایی بر آن داشته باشد و قرار حق زایل خواهد شد. مگر در مورد وقف، که به‌طور استثنا، مدت مزبور، 20 سال خواهد بود.
آیا حق بهره برداری یا انتفاع با اجاره برابر است؟
با وجود شباهت‌هایی که بین اجاره و حق بهره برداری وجود دارد اما نمی‌توان هردوی این موارد را باهم یکی دانست. درواقع باید آن‌ها را به این شکل از یکدیگر مجزا کرد:
در اجاره امکان بهره برداری به‌صورت اجاره به غیر وجود دارد اما در انتفاع، اجاره مال به شخص دیگر، سواستفاده شناخته می‌شود.
در اجاره به مستاجر به‌نوعی مالکیت داده می‌شود در حالی‌که در حق انتفاع، منتفع تنها حق بهره برداری را دارد.
برای اجاره معمولا مبلغی مشخص درنظر گرفته می‌شود که مستاجر باید آن را در زمان‌های مشخص پرداخت کند، در حالی‌که در حق بهره برداری، معمولا عوضی تعیین نخواهد شد.
تفاوت مالکیت و حق بهره برداری یا انتفاع
مابین مالکیت و حق بهره برداری، شباهت‌های زیادی دیده می‌شود اما از نظر عملی و ماهیت، نباید هردوی این موارد را یکی دانست. براساس ماده 40 قانون مدنی، تنها حق بهره برداری از یک مال به فرد منتفع داده می‌شود. بر این اساس در مالکیت منافع، حق ذره‌های مال به صاحب آن تعلق دارد درحالی‌که در حق انتفاع، مالکیت به مال عین صورت می‌گیرد.
مثلا در اجاره ملک، مستاجر با عقد قرارداد، صاحب منافع عین مستاجره می‌شود و می‌تواند آن را برای استفاده‌های شرعی به دیگری برای مدتی کوتاه منتقل کند مگر اینکه در قرارداد موضوع دیگری در نظر گرفته شده باشد. در صورتی که در حق سکنی، فرد مالک ملک شناخته نمی‌شود تا حق تصرف در آن را داشته باشد.
از این‌رو اجاره دادن ملکی که تنها حق بهره برداری از آن را دارد از طرف صاحب حق نیز درست نیست مگر اینکه منظور انتقال مالکیت کامل باشد. به عبارت دیگر، مالکیت منفعت، امتیازهای مالکیت را با خود دارد، در حالی‌که در حق انتفاع، تنها امکان استعمال برقرار شده و بهره برداری به کمال نرسیده است.
